Blog Post

VIRTUAL ELECTRONIC POEM

Διήμερο αφιέρωμα στον Γιάννη Ξενάκη  2,3 Δεκέμβρη 2011

Το Μέγαρο Μουσικής τίμησε την μνήμη του Γιάννη Ξενάκη με διήμερο αφιέρωμα στο έργο του για τη συμπλήρωση 10 χρόνων από το θάνατο του. Περιελάμβανε ηλεκτρονική ανασύσταση του Pavillion Philips, μουσικές συναυλίες έργων του με συζητήσεις καθηγητών Πανεπιστημίου μουσικής και ένα masterclass από τον Σπύρο Σακκά.

Περισσότερες πληροφορίες για την ανασύσταση του προγράμματος μπορεί κανείς να βρει στην ιστοσελίδα του καθηγητή Vincenzo Lombardo, Electronic Poem.

Κάτοψη σε σχήμα στομαχιού του Pavillon Philips του αρχιτέκτονα Γιάννη Ξενάκη

Pavillon Philips  χθες βράδυ στο Μέγαρο Μουσικής.

Παλιές φωτογραφίες, video, αρχιτεκτονικά προσχέδια και η μακέττα του έργου του Γιάννη Ξενάκη, αναβίωσαν την έναρξη της τεχνολογικής επανάστασης της δεκαετίας του 1960. Τόσο στη φόρμα, στην κατασκευή, στον εσωτερικό χώρο όσο και στoν ήχο. Παράλληλα με τα σημερινά προγράμματα η σύγχρονη τεχνολογία πέτυχε την οπτική-γεωμετρική-ηχητική ανασύσταση του εσωτερικού χώρου του περιπτέρου-παρουσιάζοντάς το σε δυσδιάστατη οθόνη βέβαια – ως μια αναβίωση εικόνας και ήχου. Το κτίριο ήταν τότε η συμμετοχή της εταιρείας ηλεκτρονικών συσκευών Philips στην Διεθνή Έκθεση Βρυξελλών του 1958. Δημιουργήθηκε ξανά σήμερα η αίσθηση της κινητικότητας του ήχου με την ηλεκτρονικής μουσική του Edgar Warez «Εlecronic Poem» όπως ακουγόταν μέσα στο Pavillon Philips με θέμα της την ποίηση της δημιουργίας του κόσμου.

Με αφοσίωση στην πιστότητα του εγχειρήματος ο υπεύθυνος του προγράμματος παρουσίασης καθηγητής του Πανεπιστημίου του Τορίνο Vincenzo Lombardo δημιούργησε με την προσομοίωση τη μαγική αίσθηση κίνησης του ήχου εντός του εσωτερικού χώρου του κελύφους του περιπτέρου που σχεδίασε ο Γιάννης Ξενάκης, όπως προκύπτει με την μαθηματική έννοια εξέλιξης ενός υπερβολικού παραβολοειδούς εκ περιστροφής.

Το Pavillion Philips είναι σήμερα διεθνώς αναγνωρισμένο έργο του νεαρού τότε έλληνα αρχιτέκτονα Γιάννη Ξενάκη που δούλευε ήδη επί μια δεκαετία στο γραφείο του αρχιτέκτονα Le Corbusier, μένοντας στο Παρίσι ως αυτοεξόριστος, μετά την ενεργό συμμετοχή του στον ελληνικό εμφύλιο, ως μέλος του Ε.Α.Μ. Πλάι στα μεγάλα ανταγωνιστικά περίπτερα των Η.Π.Α και της Σοβιετικής Ένωσης τότε το Pavillion Philips φάνταζε σαν κομψοτέχνημα τεχνολογίας και συγκέντρωνε ένα πολύ μεγάλο πλήθος κόσμου.

Ο Vincenzo Lombardo σήμερα μας ανάλυσε τον κόπο που έκανε ώστε να ταυτίσει τις απίστευτες δυνατότητες του προγράμματος προσομοίωσης με τα αυθεντικά στοιχεία του 1958. Συνθέτοντας από αποκόμματα εφημερίδων, φωτογραφίες και μικρά video της εταιρείας Philips που είχε στα χέρια του μαζί με τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Γιάννη Ξενάκη από το γραφείο του Le Corbusier, κατέληξε στη αποδoχή μιας κατασκευαστικής προσομοίωσης που προσέγγιζε το πρωτότυπο.

Ο πλούτος όμως από την παρουσίαση ήταν για μας τους αρχιτέκτονες περισσότερο η ανάλυση των στοιχείων που διέθετε. Μας έδειξε τον τρόπο κατασκευής των υπερβολικών παραβολοειδών τότε από beton-arme: το χύσιμο του beton-arme σε αριθμημένα ξύλινα τελάρα, με εσωτερικό μεταλλικό πλέγμα για οπλισμό, που συνέθεταν τον ξυλότυπο, τελάρα κατασκευασμένα από τμήματα τετράγωνα στο περίγραμμά τους αλλά καμπύλα στην επιφάνειά τους. Τα κομμάτια αυτά καλουπώθηκαν σε ειδικά διαμορφωμένο έδαφος στις ιδιόκτητες εκτάσεις της Philips από την εταιρεία Rabit, αριθμήθηκαν, αποσυναρμολογήθηκαν και συναρμολογήθηκαν ξανά στον αέρα με γενέτειρες συναρμογής από μεταλλικό σκελετό. Αυτή η κατασκευή ήταν ένα είδος σημερινής προκατασκευής αλλά σε μαθηματικά εξελικτική επιφανειακή καμπύλη.

Έπειτα κατασκευάστηκε εσωτερικά στο κτίριο υγρός αμίαντος με ψεκασμό για να κρυφτούν τα χιλιάδες καλώδια των ηχείων που θα παρήγαγαν τον στερεοφωνικό ήχο της ηλεκτρονικής μουσικής και στην εξωτερική επιφάνεια μπήκε τοπικά αλουμίνιο για να αποκτήσει ένα έντονο λαμπερό χρώμα.

Η κοινή προσπάθεια των αρχιτεκτόνων Γιάννη Ξενάκη και Le Corbusier, σε συνεργασία με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της εταιρείας Philips, εμπνευστή του προγράμματος, Luis Kalff μας κληρονόμησε, στην αρχή της τεχνολογικής εποχής που αναπτυσσόταν γοργά, τη συμπαντική, οργανική αρχιτεκτονική κατασκευή ενός ελεύθερου, μη ευκλείδειου, πλαστικού χώρου, ενός πολυδιάστατου ήχου και μιας τρισδιάστατης εικόνας.

Ο Le Corbusier ως αρχιτέκτονας έχει αναπτύξει συνθετικά στην κάτοψη αφ’ ενός τον ορθογώνιο κάνναβο, αφ’ ετέρου τις καμπύλες σε έναν κάνναβο των οργανικών αρχιτεκτονικών στοιχείων του, σαν δύο ανεξάρτητες ενότητες που μπορούν να συνυπάρχουν η μία «μέσα» στη άλλη ή η μία «πλάι» στην άλλη, συμπληρώνοντας η μία την άλλη.

Η αρχιτεκτονική του έλληνα μαθηματικού, αρχιτέκτονα και μουσικού Γιάννη Ξενάκη ανέπτυξε έναν μη ευκλείδειο χώρο κτιρίου που παράγεται εξελικτικά από τις μαθηματικές διαστάσεις υπερβολικών παραβολοειδή σε εξέλιξη, ενός κτιρίου δηλ. που έδειχνε να βρίσκεται σε «γοργή εξέλιξη», εκφράζοντας την εποχή του, στο τέλος της δεκαετίας του 1960, στην οποία σχεδιάστηκε.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Le Corbusier επέτρεψε στον νεαρό Γιάννη Ξενάκη μέσα στο γραφείο του τον εντελώς μαθηματικό σχεδιασμό του χώρου του «μικρού» αυτού αρχιτεκτονικού έργου. Του άφησε όλη την ευθύνη υλοποίησής του αφού ο ίδιος πηγαινοερχόταν στην Ινδία για τις επιβλέψεις του κτιρίου στην Chandigarh.

Le Corbusier και Iannis Xenakis σε επίβλεψη ήχου στο Pavillion Philips

Οι φωτογραφίες μας έδειξαν τους δύο αρχιτέκτονες, με φανερή την διαφορά ηλικίας μεταξύ τους, να είναι μαζί στις επιβλέψεις του κτιρίου και στις δοκιμές του ήχου. 350 περίπου ηχεία της εταιρείας Philips τοποθετήθηκαν στο εσωτερικό του περιπτέρου για την αποτελεσματικότερη αίσθηση της μουσικής του Edgar Warez «Electronic Poem» –Ηλεκτρονικό Ποίημα. Ο μουσικός Γιάννης Ξενάκης κάλυπτε με την δική του ηλεκτρονική μουσική διάρκειας 1min 58 sec, με το έργο του «Concrete PH», την αρχή και το τέλος της μουσικής του Edgar Warez, την είσοδο και την έξοδο των επισκεπτών. Η αίσθηση στο εσωτερικό θα ήταν μαγική γιατί η πορεία των επισκεπτών γινόταν μέσα σε σχετικό σκοτάδι, η μουσική ήταν σε στερεοφωνική κίνηση, ενώ τα slides που προβάλλονταν ψηλά στους καμπύλους τοίχους είχαν φωτογραφίες από σύγχρονα κτίρια από το αρχείο του γραφείου Le Corbusier.

Στον αντίποδα της Zaha Hadid και της αποδόμησης, ο Γιάννης Ξενάκης σχεδίασε το Pavillon Philips με πλήρη συνθετική δομή, με καμπύλες σε εξέλιξη όπως προκύπτουν από μαθηματικές επιφάνειες υπερβολικών παραβολοειδή.

Όμως το Pavillon Philips δεν άρεσε στους ιδιοκτήτες του. Παρά την αθρόα συμμετοχή του κοινού, με 400 επισκέπτες ανά παράσταση 12 λεπτών, με 2.000.000 επισκέπτες συνολικά, η εταιρεία Philips αποφάσισε να κατεδαφίσει το αρχιτεκτονικό αυτό συνθετικό κτιριακό έργο μετά το πέρας της έκθεσης. Ο Γιάννης Ξενάκης επίσης διέκοψε μετά από μερικούς μήνες την συνεργασία του με το γραφείο Le Corbusier. Αφοσιώθηκε στην μουσική σύνθεση. Το έργο αυτό δεν επαναλήφθηκε ποτέ.

****

Σε κάποια φωτογραφία που είδα στην αίθουσα ο Le Corbusier φάνηκε μπροστά στο φακό, 70 ετών τότε, πλάι στον πολύ νεαρό τότε Γιάννη Ξενάκη με τόσο «άδεια μάτια» που αναρωτήθηκα: «τι ήταν αυτό που είχε αφήσει ένα τόσο μεγάλο κενό στην ψυχή του μεγάλου αρχιτέκτονα, σε τόσο παραγωγικές στιγμές; η συνεργασία του με τον Γιάννη Ξενάκη;» Δεν θα το πίστευα γιατί του είχε αφήσει στην σύνθεση πλήρη ελευθερία .

Υποθέτω ότι θα ήταν ένα γεγονός που έμαθα κατά την παρουσίαση.

Κατά την διάρκεια της κατασκευής, των επιβλέψεων και των δοκιμών ήχου ο Le Corbusier ζήτησε από τον μουσικό Edgar Warez στο ύψιστο σημείο της μουσικής σύνθεσής του να ακουστούν μερικές λέξεις αρθρωμένες ως λόγος. Μα ο εβδομηντα-πεντάχρονος μουσικός φουτουριστής, διατηρώντας την εξουσία του μουσικού, δεν το επέτρεψε! Αν και το θέμα του ήταν η δημιουργία του κόσμου, όπου πράγματι το μέγιστο επίτευγμα του πολιτισμού είναι ο Λόγος… Ο αρχιτέκτονας δεν μπόρεσε να επιβληθεί στον μουσικό…. Ίσως γιατί o Edgar Warez δεν είχε το μεσογειακό στοιχείο και κυρίως το ελληνικό στοιχείο άρθρωσης λόγου και μουσικής, πράγμα πολύ δύσκολο και συνθετικό, όπως προκύπτει από το ελληνικό σημαντικό στοιχείο της όρχησης. Από την άλλη πλευρά η ανθρωπιστική παιδεία του Le Corbusier, τα ταξείδια του στην Ελλάδα και κυρίως η συνεργασία του με τον έλληνα Γιάννη Ξενάκη ίσως τον οδήγησαν σ’ αυτήν την λογική επιθυμία του.

Ο Le Corbusier σε ηλικία 24 χρονών είχε ανέβη στον Παρθενώνα, έχει μελετήσει το ελληνικό πνεύμα, έχει σχεδιάσει… Οι εκδηλώσεις στο Μουσείο Μπενάκη και στο Γαλλικό Ινστιτούτο,τον περασμένο Οκτώβρη 2011 για τη συμπλήρωση 100 χρόνων από το ταξίδι του 1911 στην Ελλάδα και τα πάρα πολλά βιβλία του Le Corbusier που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, αναδεικνύουν την ανθρωπιστική του παιδεία.

Υπάρχουν, σημειώνω, τραγικές στιγμές ρωγμής πίσω από κάθε αριστουργηματικό έργο τέχνης.

Αθήνα 3 Δεκέμβρη 2011

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΕΠΕ

(Δημοσιεύτηκε στο αρχιτεκτονικό περιοδικό  www.greekarchitects.gr)

Η φωτογραφία του εξωτερικού συνόλου του Pavillon Philips είναι από το βιβλίο: QUI ETAIS LE CORBUSIER, edition d’ art, Albert Skira, Geneve 1968.