Blog Post

Αθήνα, Κεραμεικός, Οκτώβρης 1998. 

Κεραμεικός, αρχαιολογικός χώρος. Πώς μοιάζουν τα πρόσωπα όλων των πένθιμων ταφικών αναγλύφων μεταξύ τους! Ωραία χαραγμένες οι μορφές στο μέσον μιας επίπεδης Αττικής Στήλης ή στη  καμπύλη επιφάνεια ενός μαρμάρινου Αμφορέα. Εδώ στο Κεραμεικό φεύγουν οι θνητοί ανάμεσα σε αγαπημένα τους πρόσωπα. Δείχνουν την θλίψη τους που φεύγουν στο τοπίο και τους αποχαιρετούν. Έχουν το βλέμμα τους, που πλανάται, στραμμένο στο άπειρο(1). Λυπούνται που χάνουν την ομορφιά του κόσμου. Στην Αττική Στήλη η αρχαία Ελληνική γλυπτική αποδίδει τούτη τη στιγμή του αποχαιρετισμού: αυτός που φεύγει δίνει το χέρι του σε κάποιον αγαπημένο. Η κόρη στην μάνα όπως στην “Αττική Στήλη της Ευκολίνης”. Η σύζυγος στον σύζυγο, όπως στην ανάγλυφη «Αττική Στήλη της Κοραλλίου», δεν έχω δει ποτέ μου πιο ισότιμο εναγκαλισμό(2).Στην νεώτερη ελληνική γλυπτική, όπως στη «Κοιμωμένη» του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, η Κόρη δεν έχει μαζί της κανέναν να την αποχαιρετά. Το μόνο ίσως πράγμα που ακουμπά στο χέρι της είναι ένας ξύλινος σταυρός!

Κεραμεικός, τοπίο. Το ολόγλυφο Ταφικό μνημείο «Δημήτρια και η Παφίλη» στέκει σε βάθρο στο φυσικό τοπίο του Κεραμεικού, δίπλα σε άλλους μαρμάρινους αμφορείς γειτονικών τάφων. Nεκρές και οι δύο γυναικείες μορφές, οι αδελφές Δημήτρια και Παφίλη. Δείχνουν τη θλίψη τους στο τοπίο. Κοιτάζουν πέρα προς τον Ηριδανό και την αρχαία πόλη!(3)

Φωτ-1.Το ολόγλυφο ταφικό μνημείο των αδελφών «Δημήτριας και Παφίλης»

Τα ταφικά μνημεία γίνονται ένα με το τοπίο, τις αγριελιές, τα κούμαρα, τις αγριοσυκιές και τα κυπαρίσσια. Γύρω τους τα αρχαία Τείχη. Έξω από τα τείχη χαραγμένοι οι δυο βασικοί άξονες της αρχαίας Αθήνας που οδηγούσαν προς το Θριάσιο πεδίο: Ο φαρδύς «Δρόμος» γεμάτος από δημόσια ταφικά μνημεία  ξεκινούσε  από  το  «Δίπυλο»  και  οδηγούσε  μέσα  από  τους  κήπους    της «Ακαδήμειας» προς στη Θήβα, μέσω του Κιθαιρώνα,. Η αμαξιτή «Ιερά Οδός» από την «Ιερά Πύλη» οδηγούσε προς στην Ελευσίνα, γεμάτη με ιδιωτικά ταφικά μνημεία. Ανάμεσά τους κυλούσε ο Ηριδανός. Η κοίτη του, πλάι στην Ιερά οδό, ήταν γεμάτη κόκκινα κρίνα που άνθιζαν μες στον χειμώνα και την συνόδευαν πλάι στην ελεύθερη ροή του.

Μια τρίτη οδός υπάρχει, η «Εγκαρσία» που οδηγούσε μάλλον προς τον Πειραιά πλάι στα Τείχη, τέμνει λοξά την Ιερά οδό και ονομάζεται σήμερα «οδός Τάφων». Είναι γεμάτη κι αυτή από ιδιωτικά ταφικά μνημεία που υπάρχουν ελεύθερα στο χώρο, όπως έμειναν έτσι μετά τις ανασκαφές. Τα πρωτότυπα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ή στο μικρό Μουσείο Κεραμεικού. Το επίπεδο της Ιεράς οδού που βαδίζουμε σήμερα, είναι το ίδιο που είδε ο Παυσανίας(4).

Φωτ-2 Μνημεία στην « οδό Τάφων»: ο Δεξίλαιως και δεξιά στο βάθος ο «Ταύρος» του Διονυσίου του Κολλητού.

Φωτ-3,4 Η ευθύγραμμη Αττική Στήλη «του Βίωνα» (τμήμα της αριστερά) και δεξιά η «Στήλη της Ευκολίνης», από τον περίβολο του Μουσείου Κεραμεικού

Κεραμεικός, Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού. Μια λιτή ευθύγραμμη Αττική Ταφική Στήλη στο περίβολο του Μουσείου  Κεραμεικού είναι «Η Στήλη του Βίωνα». Φέρει τους δύο γνωστούς από  τα Ελευσίνια Μυστήρια ρόδακες ψηλά πάνω από το ανάγλυφο. Νεκρός ο γιος ο Βίωνας, τον αποχαιρετά καθιστή η μητέρα του Ευφροσύνη (5). Στη «Στήλη της  Ευκολίνης» (6),   νεκρή ημικρή  κόρη  του  Ονήσιμου  από  τη  Λέσβο με το σκυλάκι της,  εκτός  από  τους  γονείς  της, την αποχαιρετά η μητέρα της, αναπαρίσταται στο κέντρο της σύνθεσης μια τέταρτη μορφή  που θρηνεί βαθιά με πέπλο, ελαφρά σκαλισμένη στο μάρμαρο. Ίσως είναι η γιαγιά της. Μου θυμίζει την μορφή της Παναγίας που θρηνεί κάτω από το Σταυρό. Η παράδοσή μας ακέραιη συνεχίζεται από τα αρχαία Αττικά Ταφικά ανάγλυφα μέχρι τις χριστιανικές ζωγραφικές απεικονίσεις, με την θλίψη εκείνων που φεύγουν και εκείνων που μένουν και τους αποχαιρετούν.

Ο «Δεξίλεω»  έφιππος, ίδιος ο Άη Γιώργης της χριστιανικής μας παράδοσης(7).

Ο «Ταύρος» αφιέρωμα του Διονυσίου, από τον δήμο Κολλυτού, ένα ογκώδες μαρμάρινο γλυπτό ταύρου με έντονη αναπήδηση και κίνηση του κεφαλιού προς τα εμπρός, στηριγμένο σε υψηλό βάθρο στην «οδό των τάφων». Σκαλωσιές γύρω του υποδηλώνουν την άμεση μεταφορά του μνημείου (8).

Ακριβό υλικό το μάρμαρο σήμερα για μας, σκέπτομαι, πόσο μάλλον για τους προγόνους μας!  Θα  το  χρησιμοποιούσαν  για  να  επιδείξουν  πλούτο  οι επιφανείς  Αθηναίοι! Πράγματι διαβάζω πως ήταν μεγάλο έξοδο για τους Αθηναίους η συνήθεια της κατασκευής ακριβών ταφικών μνημείων έξω από την είσοδο της πόλης που έμεινε από την 50χρονη Τυραννία του Πεισίστρατου (560 ως 510 π.Χ.). Στην Αθηναική Δημοκρατία με τις μεταρρυθμίσεις  του  Κλεισθένη  (το  507  π.Χ.) απαγορεύτηκε  με  νόμο  η πολυτέλεια των μνημείων στον Κεραμεικό και στα άλλα νεκροταφεία έξω από τις άλλες εισόδους της αρχαίας Αθήνας. Στις ανασκαφές βρίσκουμε μόνο τη λιτή, ευθύγραμμη Αττική Στήλη. Το συνήθειο αυτό ξαναγύρισε κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο και μετά, με τους Τριάκοντα Τυράννους, και τέλος απαγορεύτηκε εντελώς το 317 π.Χ. από τον Δημήτριο τον Φαληρέα. (9)

Κεραμεικός  περπατώντας πλάι στα τείχη της αρχαίας Αθήνας. Οι βάσεις των τειχών της πόλης που βλέπουμε σήμερα μπροστά στην Ιερά Πύλη, στην Ιερά Οδό δημιουργήθηκαν βιαστικά από τον Θεμιστοκλή, νικητή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας (480π.Χ.), ένα χρόνο μετά το τέλος των Μηδικών πολέμων το 478 π.Χ., μετά τις καταστροφές της πόλης από τον Ξέρξη και από φόβο μήπως μείνει ανοχύρωτη η  πόλη στο έλεος των Σπαρτιατών (10). Ο Θεμιστοκλής, αρχηγός της Δημοκρατικής παράταξης, αφού κέρδισε την ναυμαχία με την γνωστή επιμονή του στους Σπαρτιάτες να δοθεί η ναυμαχία στα στενά, δυο χρόνια αργότερα κέρδισε την ψήφιση της κατασκευής του νέου «Θεμιστόκλειου» τείχους. Τα έργα περιλάμβαναν νέα χάραξη με διεύρυνση των τειχών της Αθήνας στον Κεραμεικό, διευθέτηση της κοίτης του Ηριδανού και την δημιουργία των δύο νέων πυλών αντί της μιας πύλης που υπήρχε παλαιότερα. Τα έργα όμως ήγειραν αντιδράσεις από τους αριστοκρατικούς της πόλης, των οποίων τα πολυτελή μνημεία είχαν από τον Ξέρξη ήδη καταστραφεί. Πλούσια ταφικά μνημεία, βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές στις βάσεις των τειχών ως οικοδομικό υλικό. Άλλοι τάφοι βρέθηκαν εντός των τειχών και η λατρεία των νεκρών παραβιάστηκε, αφού απαγορευόταν να τελείται μέσα στη πόλη. Αυτή η νέα χάραξη έγινε η αφορμή εξοστρακισμού του Θεμιστοκλή από την πόλη. Το τέλος του είναι γνωστό(11). Όμως η κατασκευή του τείχους έσωσε την Αθήνα κατά τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου.

Από τη κεντρική είσοδο της Αθήνας, το Δίπυλο, ο Δρόμος περνούσε από το ιερότερο σημείο της πόλης, το σημείο ταφής των επιφανών νεκρών των μαχών, το «Δημόσιο Σήμα»…. Ασύλητο μέχρι χθες είναι σήμερα αντικείμενο ανασκαφής των αρχαιολόγων (12). Έξω από το Δίπυλο το πλάτος του Δρόμου είναι μεγάλο, 39 μ. για την συγκέντρωση του λαού, την απονομή τιμών στους νεκρούς και την εκφώνηση των επιταφίων λόγων, όπως ο ιστορικός «Επιτάφιος» του Περικλή(13). Από εδώ άρχιζε μέσα στη πόλη η «Πομπή των Παναθηναίων» με την λατρεία της  θεάς Αθηνάς. Ξεκινούσε από το «Πομπείον» πλάι στα τείχη και περνώντας από την αρχαία Αγορά έφθανε στην Ακρόπολη. Σήμερα όλη αυτή η πορεία στην αρχαία Αθήνα έχει διασπαστεί από την δεκαετία του 1930 με την κατασκευή του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου. Διαχωρίζει την αρχαία πόλη από τα τείχη και τον Κεραμεικό. Ο σημερινός πεζόδρομος της Ερμού βρίσκεται σε επιχωματώσεις πολύ ψηλότερα από το έδαφος των αρχαίων τειχών που έχουν ήδη ανασκαφεί και βρίσκονται χαμηλότερα και με τις γραμμές του ηλεκτρικού διασπούν την συνέχεια του αρχαιολογικού χώρου μέχρι την αρχαία Αγορά.

Από την Ιερά Πύλη διερχόταν η λαμπαδηδρομία, η πορεία με αναμμένες λαμπάδες (θύρσους) των Αθηναίων που διέσχιζαν νύχτα το Αιγάλεω μέχρι την Ελευσίνα για την τέλεση των Ελευσινίων Μυστηρίων. Από αυτούς μόνο οι μυημένοι συνέχιζαν μέχρι το Τελεστήριο. (βλ χάρτη).

«Σήμερα στην είσοδο της πόλης … με τα εργοστάσια θάβομε το αίμα των εργατών!…» θυμάμαι την ρήση του αρχιτέκτονα–ποιητή Αριστομένη Προβελέγγιου.

Τι μας έκανε να χάσουμε τη δύναμή μας σήμερα, να κοιτούμε την ομορφιά της φύσης; Πόσο ξένη νοιώθω ανάμεσα στους ξένους, στους τουρίστες που επισκέπτονται τον αρχαιολογικό χώρο και περιεργάζονται τα ταφικά μνημεία που μένουν στημένα ελεύθερα στο τοπίο! Στο βάθος ο Λυκαβηττός.
Γύρω φυτρώνουν κυπαρίσσια.

Ο Ηριδανός είναι σήμερα χωρίς νερό, χωρίς κρίνα και φύλλα.
Έχει ήλιο. Φυσάει. Τα ανάγλυφα νοιώθω πως μου ανήκουν.
Οικώ εδώ.

Ο Κεραμεικός!
Σμίγουν με τον αγέρα
τα αγάλματα.

***

Κεραμεικός, Φεβρουάριος 2014
Ο Ηριδανός έβγαλε πάλι κρίνα το 2000 και τώρα πια είναι εντελώς ξερός! Το αρχαίο ιερό ποτάμι του Λεκανοπεδίου Αθηνών, που κυλούσε τα νερά του στο  ιερό σημείο της αρχαίας πόλης, πλάι στην Ιερά οδό στην είσοδό της στον Κεραμεικό, έχει σήμερα στερέψει.

Φωτ-6 Ο Κεραμεικός (από τον πεζόδρομο της Ερμού). Η άδεια κοίτη του Ηριδανού πλάι στην «Ιερά οδό», τα τείχη της Αθήνας και η «Ιερά Πύλη»

Τα νερά του Ηριδανού άλλαξαν πορεία και χύθηκαν στους υπονόμους της οδού Αδριανού, για τα έργα του ΜΕΤΡΟ κάτω από τον Κεραμεικό στον σταθμό «Κεραμεικός»! Επί δύο σχεδόν χρόνια θυμάμαι έχυναν το νερό του Ηριδανού στην οδό Αδριανού που το αντλούσαν πλάι στην ανασκαφή της Αμερικανικής Αρχαιολογικής σχολής, όσο κρατούσαν τα έργα του μετρό «Κεραμεικός». Ο Ηριδανός περνούσε υπόγεια στην αρχαία πόλη μέσα από τα τείχη, συνέχιζε κάτω από την οδό Αδριανού πλάι στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Αγοράς και εμφανιζόταν πάλι με ελεύθερη ροή έξω από τα τείχη. Ήδη από τον σταθμό «Μοναστηράκι» οι γραμμές του μετρό έχουν κατέβει σε πολύ μεγάλο βάθος, ώστε να περάσουν ανενόχλητα κάτω από τον Ηριδανό. Μαζί με την ροή του χάθηκαν και οι αρχαίοι θρύλοι για τα κόκκινα υπόγεια κρίνα που φύτρωναν στην κοίτη του και χάριζαν φως στο τοπίο μες στον Χειμώνα, θρύλοι για την αγάπη της μάνας για τον νεκρό γιο της Φαέθωνα.

Η αλλοίωση του φυσικού τοπίου από το Μετρό και τα Μεγάλα Έργα είναι σήμερα σημαντική στο Λεκανοπέδιο Αθηνών σε όλα τα επίπεδα.

Οι εργασίες των εκσκαφών του μετρό έγιναν σε τόσο βάθος κάτω από τον Ηριδανό, ώστε έφεραν στο φως ασύλητο έναν τεράστιο αρχαιολογικό θησαυρό τάφων με ταφικά κτερίσματα κοντά στην οδό Πειραιώς. Γι’ αυτό διακόπηκαν τα έργα του  μετρό επί δύο σχεδόν χρόνια μέχρι να δοθεί η έγκριση ανέγερσης του νέου σταθμού. Αλλοιώθηκε το Αττικό Τοπίο σε όλα τα επίπεδα και κυρίως το φυσικό ιερό τοπίο του Κεραμεικού!

Πώς να δουλεύει;
Έχει υποτέλεια
μήπως η μνήμη;

Φωτ-6 Κεραμεικός, το Πομπείον

ΠΕΠΕ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ
Αρχιτέκτων μηχανικός (κείμενο, αρχιτεκτονικά σκίτσα και φωτογραφίες Φεβρ.2014 )

(Δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό αρχιτεκτονικής www.greekarchitects.gr την 24.7.2014 στην στήλη «ΠΡΟΣΚΛΗΣΕΙΣ &ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ»)

Παρατηρήσεις-Βιβλιογραφία

1. Οι νεκροί αποδίδονται με βλέμμα προς το άπειρο, όπως οι σημερινοί «ζωντανοί- νεκροί» στα πρόσωπα των διαφημίσεων «φεύγουν» κοιτώντας προς το άπειρο.  Ακόμα όσοι από τους ζωντανούς είναι δέσμιοι αυτής της νεκρικής φιγούρας στην ανθρώπινη επικοινωνία τους.
2. Η ανάγλυφη Στήλη της Κοραλλίου, του 4ου αιώνα. Καθιστή η νεκρή, την αποχαιρετά ο σύζυγός της Αγάθωνας. Βρέθηκε στην οδό Τάφων.Ο ποιητής μας Κωστής Παλαμάς, μέλος της ονομαζόμενης «Νέας Αθηναικής σχολής ή γενιάς του 1880» εμπνεόμενος από το ανωτέρω ανάγλυφο της ύστερης κλασσικής γλυπτικής που μόλις είχε βρεθεί από τις ανασκαφές της Ελληνικής αρχαιολογικής σχολής γύρω στο 1870, αντί να ψάλλει την ευλογία της ισότητας των δύο συζύγων που εκφράζει η γλυπτική με τη στιγμή της χειραψίας, στο μακροσκελέστατο ποίημά του «Οι τάφοι του Κεραμεικού» από τη συλλογή «Με τα μάτια της ψυχής μου» (σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους)… ούτε το όνομα της Κοραλλίου δεν αναφέρει σ’ όλο το ποίημα, ούτε καν το όνομα της στη Στήλη στον τίτλο του ποιήματος(!!!) Το ονομάζει«Αγάθωνος γυνή» (σύζυγος του Αγάθωνα) και υμνεί τη συζυγική ευτυχία που έχει χαθεί …από την πλευρά του συζύγου! Πως λοιπόν να ακούγεται μέχρι σήμερα ο ποιητικός λόγος του συντηρητικού ποιητή αφού αν και δημοτικιστής δεν αναγνώριζε την ισότητα των γυναικών στον γάμο; μια γενικότερη κατάκτηση βέβαια των δικαιωμάτων γυναικών των μέσων του 20ου αιώνα; Ισότητα όμως που ήδη εκφράζεται από την γλυπτική της αρχαίας Αττικής Στήλης.
   

   Φωτ-7,8  Κεραμεικός , Μουσείο Η «Στήλη της Ευκολίνης» αριστερά και η «Στήλη της Κοραλλίου» δεξιά, 4ου π.Χ.αιώνα

3. Ένα δεύτερο, αρχαιότερο κατά είκοσι χρόνια ταφικό μνημείο της «Δημήτριας και Παφίλης» με νεκρή την Δημήτρια, την αποχαιρετά η Παμφίλη, βρέθηκε επίσης στον Κεραμεικό. (Φυλάσσεται στο ΜουσείοΚεραμεικού).
4. Παυσανία « Αττικά»: Δίπυλο-Κεραμεικός και Ιερά οδός.
   Επίσης  βλ.του Αλέξανδρου Φιλαδελφέως «Μνημεία Αθηνών», Αθήνα 1963.
5. Η επιμήκης Αττική Στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα του «Βίωνα», γιού του Εύβιου από τον Δήμο Ποταμό, βρέθηκε στην οδό Τάφων.
6. Το ανάγλυφο Αττικό μνημείο της «Στήλης της Ευκολίνης», του 4ου αιώνα, βρέθηκε στην οδό Τάφων,  νεκρό ένα κοριτσάκι με το σκυλάκι του.
7. «Δεξίλλεως», επιτύμβιο ταφικό μνημείο για τον νεκρό νεαρό  ιππέα  του κορινθιακού πολέμου κατά την ήττα των Αθηναίων(394 π .Χ.) Βλ «Εμέ Δεξίλεω με λεν! Παιδί είμαι της Αθήνας!» του ποιήματος «Δεξίλεως» του Κωστή Παλαμά από την τριλογία «Οι Τάφοι του Κεραμεικού».
8. Ο «Ταύρος» Διονυσίου του Κολλυτού, αναστυλώθηκε επί τόπου το 1884. Γύρω στο 2000 μεταφέρθηκε και κοσμεί σήμερα σε ειδική Αίθουσα το Μουσείο Κεραμεικού.
9. «O Κεραμεικός της Αθήνας», οδηγός της γερμανίδας αρχαιολόγου Ursula Knigge 1990, σε μεταφρ. Αλίκης Σειρελή, εκδ.Κρήνη, ΥΠΠΟ, ΤΑΠ.
   Η χρήση πλούσιων ταφικών μνημείων απαγορεύτηκε εντελώς το 317 π.Χ. από τον Δημήτριο τον Φαληρέα, φιλόσοφο και πολιτικό που κυβέρνησε την Αθήνα διορισμένος από τον βασιλιά Κάσσανδρο (317π.Χ. έως 307 π.Χ.), τον μετέπειτα ιδρυτή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.
10. Οι Λακεδαιμόνιοι είχαν αποφασίσει με το τέλος των μηδικών πολέμων να ψηφίσουν νόμο που θα απαγόρευε στις κατεστραμμένες από τον Ξέρξη ελληνικές πόλεις να ανακατασκευάσουν τα τείχη τους, με σκοπό να τις ελέγχουν υπό την ηγεμονία τους. Η Αθήνα ήταν μια από τις πλέον κατεστραμμένες πόλεις. Για αυτό βιαζόταν να προλάβει ο Θεμιστοκλής και επέμενε στην κατασκευή ενός νέου«Θεμιστόκλειου» τείχους και γι αυτό το τείχος χτίστηκε τόσο βιαστικά. Η βία των Λακεδαιμονίων εναντίον του εξηγείται από αυτό το γεγονός.
    Ο Θουκυδίδης γράφει για τον χαρακτήρα του Θεμιστοκλή: «και το ξύμπαν ειπείν φύσεως μεν δυνάμει, μελέτης δε βραχύτητι κράτιστος δη ούτος αυτοσχεδιάζειν τα δέοντα εγένετο» δηλ «με έναν λόγο, στάθηκε ο αξιότερος απ’ όλους, να συλλαμβάνει με φυσικό στοχασμό και να εκτελεί με γρήγορη απόφαση τι έπρεπε να γίνει». Θουκυδίδου Ιστορία, Βιβλίο Α, 138.
11. Θουκυδίδου Ιστορία, βιβλίο Α, 134-138. «Οι δε (Αθηναίοι) πεισθέντες πέμπουσιν μετά των Λακεδαιμονίων ετοίμων όντων ξυνδιώκειν άνδρας οις είρητο άγειν όπου αν περιτύχωσιν» Δηλ «Οι δε (Αθηναίοι) πεισθέντες (από τους Σπαρτιάτες) έστειλαν μαζί με τους Λακεδαιμονίους που ήταν πρόθυμοι να λάβουν μέρος στον διωγμό του, άνδρες με διαταγή να τον πιάσουν όπου κι αν τον πετύχουν».
    Λίγα χρόνια μετά το τέλος των Μηδικών πολέμων (478 π.Χ.) επικράτησε η αριστοκρατική παράταξη στην Αθήνα με τον Αριστείδη τον Δίκαιο και ο δημοκρατικός Θεμιστοκλής εξοστρακίστηκε, το 471 π.Χ. Οι αριστοκρατικοί Αθηναίοι, με τις επιβουλές των επίσης αριστοκρατικών Σπαρτιατών, επεδίωξαν να τον συλλάβουν στο Άργος. Ο Θεμιστοκλής κατέφυγε πρώτα στην Κέρκυρα, «επειδή όμως οι Κερκυραίοι είπαν πως φοβούνται να τον κρατήσουν και να κάνουν εχθρούς συγχρόνως τους Λακεδαιμόνιους και τους Αθηναίους τον πέρασαν στην απέναντι στεριά».
    Καταδιωκόμενος στην Ήπειρο, κατέφυγε στο παλάτι του Άδμηττου, ο οποίος δεν τον εξέδωσε. Τέλος, με τις συμβουλές του Άδμηττου, κατέφυγε μέσω θαλάσσης στον Αρταξέρξη που του παραχώρησε τρεις πόλεις της Ιωνίας για να ζει. Πέθανε στη Μαγνησία, αρνούμενος να εκστρατεύσει στην Αίγυπτο στο πλευρό των Περσών,  ενάντια στα ελληνικά συμφέροντα.
12. Εφημερίδα «Καθημερινή» της 28 Μαρτίου 1999, στο άρθρο «Γιατί χρειάζεται το Μουσείο των Αθηνών» της Γιώτας Συκκά. «Από την μια είχαμε τα έργα του Μετρό που οδήγησαν σε εκτεταμένες ανασκαφές με σημαντικά ευρήματα, από την άλλη ανασκαφές κατά την κατασκευή Μεγάλων Έργων. Ειδικά το διάστημα 1996-98 ήταν η περίοδος της «αντεπίθεσης των οικοπέδων της Αθήνας». Έτσι είχαμε την Παλαίστρα του Γυμνασίου του Λυκείου στο οικόπεδο της οδού Ρηγίλλης, την ανακάλυψη του Δημοσίου Σήματος στο οικόπεδο της οδού Σαλαμίνος 35 και βέβαια την ανασκαφή της Βουλής. Τα ευρήματα υπερβαίνουν τα 50.000, λέει η κα Παρλαμά, προισταμένη της Γ’ ΕΠΚΑ. Να λοιπόν γιατί η ίδρυση του Μουσείου Αθηνών είναι επιτακτική ανάγκη».
13. Το πλάτος του Δρόμου στο Δίπυλο επεκτείνεται έξω από τα όρια του σημερινού αρχαιολογικού χώρου μέχρι την αρχή της οδού Ψαρομιλήγκου, κάτω από ένα υπάρχον θαυμάσιο νεοκλασσικό σπίτι.

Φωτ-8 Κεραμεικός, η «οδός Τάφων» που βρίσκεται σήμερα στο επίπεδο της οδού Πειραιώς