Blog Post

Λονδίνο  25 Μάη 2015.  Σήμερα είδα την Έκθεση των Γάλλων Ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου ( National Gallery of London ) στο τμήμα περιοδικών εκθέσεων με θέμα Inventing Impressionism που παρουσιάζει την εξαιρετική συλλογή έργων τέχνης του σημαντικού εμπόρου τέχνης και συλλέκτη, του υποστηρικτή των καινοτόμων ιδεών των Ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων του τέλους του 19ου αιώνα και παθιασμένο αγοραστή των έργων τους Paul Durrant-Ruel  (1).

Η Έκθεση λειτουργεί από την 4 Μαρτίου και λήγει την 31 Μαίου. Στις ασφυκτικά κατάμεστες αίθουσες του τμήματος των περιοδικών Εκθέσεων της Εθνικής Πινακοθήκης έβλεπε κανείς τα έργα των Claude Monet, Μανέ, Πισσαρό, Ρενουάρ κ.ά της συλλογής του Paul Durrant-Ruel.

Μερικοί από αυτούς τους πρώτους πίνακες έδειχναν χαμηλή ποιότητα ζωγραφικής ικανότητας: To θέμα μπαίνει στον πίνακα χωρίς σκέψη, σαν μια φωτογραφία, μια εικόνα της στιγμής. Η γυναίκα που ζωγράφισε ημίγυμνη ο Renoir «Torso, Sunlight Effect», 1875, στην μελέτη του για το φως του ήλιου επάνω στο γυμνό της κορμί, τοποθετημένη ανάμεσα στα λουλούδια που της φθάνουν μέχρι την μέση, είναι βαλμένη πολύ κοντά στο πάνω όριο του πίνακα. Δεν μπορείς να υποθέσεις αν η όμορφη γυναίκα που ζωγραφίζει είναι καθιστή ή όρθια. Δύο μηλόπιττες ζωγραφισμένες πάνω στο τραπέζι «the galettes» του Claude Monet, 1882 έχουν, στην άκρη του πίνακα, ένα μπουκάλι ρούμι που του λείπει ο λαιμός και το στόμιο. Θα μπορούσε να φανεί ολόκληρη η φόρμα του μπουκαλιού αν είχε τοποθετηθεί πιο κοντά στα αντικείμενα μέσα στον πίνακα. Το τμήμα του μπουκαλιού μένει στην γωνία κομμένο, αρκετά ενοχλητικά. Μια γέφυρα ενός ποταμού  πιάνει άνισα με την υψηλή λίθινη δομή του πύργου της  το αριστερό μέρος του πίνακα, ενώ στο δεξί φαίνεται το τέλος της γέφυρας με το λοξό τελείωμα της όχθης, τα ανοιχτόχρωμα χρώματα της φύσης και την λεπτή οπτική θέαση  της άλλης πλευράς του ποταμού.

Οι Ιμπρεσσιονιστές ζωγράφοι μου δίνουν την αίσθηση ότι παίρνουν το βαλιτσάκι τους με τις βιομηχανικά έτοιμες, αγορασμένες από το εμπόριο μπογιές  τους (γιατί δεν τις φτιάχνουν πια μόνοι τους), το τοποθετούν στη φύση, όπου τους βολεύει η ώρα και με έμπνευση ζωγραφίζουν ό, τι βλέπουν. Δεν αποζητούν μια πλαστικότητα στην αποτύπωση της οπτικής εικόνας, ούτε μια συνολική σύνθεση. Είναι σαν να μην τους ενδιαφέρει τόσο η οπτική εικόνα, όσο η επιθυμία τους να ζωγραφίσουν. Να ζωγραφίσουν χωρίς φόρμα, σπάζοντας τα όρια του σχεδίου, σχηματίζοντας την συνέχεια μιας πινελιάς. Πολλές πινελιές συνολικά σχηματίζουν μια εξεζητημένη εικόνα , όπως το έργο «Στην αυλή του ζωγράφου» Μονέ 1873, όπου ο  ζωγράφος απόδωσε στον πίνακα έναν φράχτη στον κήπο  του με πολύχρωμες ντάλιες ή τριανταφυλλιές. Οι πίνακες αυτοί μου δίνουν την εικόνα  μιας  τυχαιότητας  αλλά  από  την  άλλη  την  επιθυμία  για  διάλυση της πλαστικότητας της φόρμας σε μια ατμοσφαιρική έως ονειρική αιώρηση φωτός. Η αιώρηση του φωτός την κατάλληλη χρονική στιγμή διαλύει το βάρος των πραγμάτων, ή σπάζει την μελαγχολία των γυναικών που μένουν μόνιμα τον χειμώνα μέσα στα κρύα σπίτια με την βαριά επίπλωση: Claude Monet “Meditation-Madame Monet on the sofa” 1871. Την διάλυση αυτή την  φέρνει  το φως και ο ήλιος, η ζωγραφική στη φύση. Ακόμα και ένας πίνακας με χιόνι και λασπουριά έχει έναν ατμοσφαιρικό ουρανό με πινελιές ώχρας, ανοιχτού κίτρινου ή ροζέ που σημαίνει πως ο ζωγράφος είχε βγει έξω να ζωγραφίσει στο φως της έντονης δύσης:  “Lavacourt under Snow” Claude Monet 1878-81.

“Meditation-Madame Monet on the sofa” Claude Monet 1871

Αυτή η ονειρική ατμοσφαιρική αιώρηση των Γάλλων Ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων του 1872-1873 έως 1910, μου δίνει την εντύπωση ότι επιθυμούν να εκφράσουν μια νέα θεώρηση των πραγμάτων. Η Βιομηχανική Επανάσταση που άρχισε στην Αγγλία γύρω στο 1780 και σιγά-σιγά επεκτάθηκε στις χώρες της Ευρώπης με την εφεύρεση του ατμού, είχε γεμίσει το Λονδίνο και τις άλλες πόλεις με τζιμινιέρες που έβγαζαν καπνούς και σκόνη από την λειτουργία των εργοστασίων και τις ατμομηχανές. Ένας πίνακας του Γάλλου Ιμπρεσσιονιστή που ζωγράφιζε για λίγο στο Λονδίνο Charles-Francois Daubigny, «St Paul’s from the Surrey Side»,  δείχνει από την μια τον Τάμεση με τις ξύλινες βάρκες στην μια όχθη του και την παλιά  γέφυρα,   ενώ   στην   άλλη όχθη του φαίνεται ο St Paul, η τεράστια μητροπολιτική εκκλησία της Αναγέννησης και στο βάθος ο ουρανός  του Λονδίνου. Ο ουρανός αναδεικνύεται μέσα στο γκρι φόντο της υγρής ατμόσφαιρας και του καπνού από τις καμινάδες των εργοστασίων που υπήρχαν σ’ αυτήν την περιοχή. Η βιομηχανική περιοχή του Λονδίνου είχε αναπτυχθεί πράγματι γύρω από την μητρόπολη του St Paul. Οι ξεκάθαρες πινελιές του πίνακα έχουν αφ’ ενός την αφαίρεση και την αιώρηση της υγρής ατμόσφαιρας του Λονδίνου, αφ’ ετέρου

Charles-Francois Daubigny, «St Paul’s from the Surrey Side»

τον στροβιλισμό του καπνού πλάι στο τρούλο του St Paul. Ενώ οι παλιές ξύλινες βάρκες στο εμπρός μέρος του πίνακα είναι ζωγραφισμένες με σκούρο καφέ ή μαύρο –χρώματα που συνήθως είναι ξένα στους ιμπρεσσιονιστές ζωγράφους- εκφράζοντας μια παλιά παράδοση και ένα ξεπερασμένο τρόπο ζωής, ο ουρανός στην άλλη όχθη στο βάθος είναι δυναμικός με αιώρηση σε χρώματα του γκρι και της ώχρας. Μέσα τους αιωρούνται οι καμινάδες των εργοστασίων και ο τρούλλος του St Paul. Κι άλλος ένας πίνακας στην αρχή της έκθεσης του Claude Monet “The train in the snow” 1875, εντυπωσιάζει με θέμα του: ένα τραίνο με αναμμένα φώτα στην ομίχλη δίπλα σε μια αλλέα που περνά. Νομίζεις ότι ακούγεται ο ήχος της ατμομηχανής, βλέποντας τα χρώματα της υγρής ομίχλης.

Claude Monet “The train in the snow” 1875,

Είναι η εποχή που το τραίνο με τον ατμό ως κινητήρια δύναμη εισβάλλει στην κοινωνία, επιβάλλοντας έναν νέο τρόπο μετακίνησης των ανθρώπων και υπόσχεται μια νέα εποχή. Μετά την Βιομηχανική επανάσταση στα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύσσονται τα ταξίδια με τα τραίνα και τα ατμόπλοια, δημιουργούνται τα υπερατλαντικά ταξίδια στην Αμερική και ακόμη υπάρχει η υπόσχεση δουλειάς για όλους, αφού με τα νέα μέσα μεταφοράς οδηγείται πιο εύκολα ο φτωχός  λαός που ζητά εργασία και μεταναστεύει στις μεγάλες πόλεις κοντά στους  τόπους  παραγωγής των αγαθών, στους χώρους των εργοστασίων.

Βλέπω λοιπόν πως αυτή η διάσπαση της φόρμας του σχεδίου και η ονειρώδης αιώρηση της ατμόσφαιρας μέσα στο χρώμα και στο φως έχει να κάνει με την ίδια την Βιομηχανική Επανάσταση των αρχών του 19ου αιώνα και κυρίως με τις κοινωνικές αλλαγές στις μεταφορές που έφερε η εφεύρεση του ατμού: την εγκατάσταση του δικτύου των τραίνων και αντίστοιχα στην θάλασσα την αντικατάσταση των παλιών ιστιοφόρων πλοίων με τα ατμόπλοια ή τα υπερωκεάνια ,  μια αλλαγή που  έγινε γύρω στο 1868.

Με την διάσπαση της ενιαίας φόρμας του πίνακα αποδίδεται στη ζωγραφική η πραγματική διάσπαση ενός παλιού, παραδοσιακού τρόπου ζωής και μιας συγκεκριμένης και απαράλλαχτα πανομοιότυπης νοοτροπίας που είχε αποκτήσει ο αγρότης από την συνεχή καλλιέργεια της γης. Ο τρόπος ζωής του δεν άλλαζε γιατί ακριβώς ήταν συνδεδεμένος με την εξάρτησή του από τους γαιοκτήμονες και από τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής των αγαθών της γης. Η ονειρώδης ατμόσφαιρα των Ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων του 1872-1910 παρουσιάζει ένα όνειρο, ένα μέλλον που θα ερχόταν ως αγαθό της Βιομηχανικής επανάστασης, πιο εύκολο και εντελώς αισιόδοξο. Με λιγότερη κούραση από την καθημερινή απαιτητική εργασία της παραδοσιακής καλλιέργειας της γης. Πιο ανέμελο γιατί  τα βιομηχανικά προιόντα που προβάλλονταν από την διαφήμιση, θα είχαν την μέγιστη αντοχή στον χρόνο και το ελάχιστο κόστος αγοράς του, σε σχέση με το κόστος του χειροποίητου παραδοσιακού προιόντος. Κι εφ’ όσον τα βιομηχανικά προιόντα θα άντεχαν για μεγάλο χρόνο στην ζωή μας, θα υπήρχε περισσότερος ελεύθερος χρόνος στον εργαζόμενο άνθρωπο. Η απελευθέρωση από τα δεσμά της γης ενός βιομηχανικού εργάτη έδινε την ελπίδα, ή τουλάχιστον την υπόσχεση της ελπίδας, στο μέλλον. Η δυνατότητα μετακίνησης μέσω των τραίνων και των ατμόπλοιων δημιουργούσε στην ανθρωπότητα έναν ουρανό ευημερίας, πιο ευχάριστο, διαλυμένο στον ήλιο της ελευθερίας και της αιώρησης στις άπειρες δυνατότητες της κίνησης.

Ο Ιμπρεσσιονιστής ζωγράφος λοιπόν προτείνει την διάλυση της παραδοσιακής φόρμας του σχεδίου και την αιώρηση σ’ έναν ουρανό γαλήνιο, ορατό, με διαφυγές προς όλες τις κατευθύνσεις. Το φως του ήλιου διαπερνά την υγρή ατμόσφαιρα και την κάνει πιο αισιόδοξη και πιο ονειροπόλα. Τα πρόσωπα του Renoir είναι ροδαλά κι αστράφτουν από ζωή. Προσκαλούν στην ζωή, είναι ερωτικά. Ανθίζουν. Υπάρχει ένα παιχνίδισμα του μπλέ στον πίνακα «Η κοπέλλα με την γάτα» (1873) που είναι το «βαρύ» φόντο πάνω από το κεφάλι της και επίσης υπάρχει στα ρούχα της: στην μπλε φούστα, στις ριγέ μπλε κάλτσες της και στα μπλε γοβάκια. Το αντίστοιχο φόντο της καθιστής κοπέλας με την γάτα είναι το καφέ. Αυτή η αιώρηση του καθαρού μπλε χρώματος και το ισοζύγισμά του επάνω στον πίνακα δίνουν μια ζωτική ισορροπία που κάνει τον πίνακα ιδιοφυή και παλλόμενο, σχεδόν ζωντανό!

Αργότερα στην ιστορία της ζωγραφικής βλέπουμε πως ο Paul Cezanne πέρασε εύκολα και γρήγορα από τον Ιμπρεσσιονισμό στον πρώιμο Κυβισμό, ακολουθώντας την πλαστική σφαιρικότητα μιας κυβιστικής φόρμας, επιζητώντας την οργάνωση της σύνθεσης. Το ίδιο και ο Van Gogh με τον Paul Gaugin που δημιουργούν την συνείδηση μιας ευθύνης του ζωγράφου για την παρουσίαση  της ζωγραφικής τελειότητας και όχι μόνο ενός άκρατου πειραματισμού χωρίς τέλος, κάτι που υπήρξε στoυς πρώτους συγκινητικούς πίνακες των Ιμπρεσσιονιστών. Υπάρχει μια αίσθηση πληρότητας στα μεταγενέστερα έργα του Paul Gaugin και χαράς, που ξεπερνούν την ονειρώδη αιώρηση των Iμπρεσσιονιστών στην χωρίς όριο ατμόσφαιρα.

Καταλήγοντας θα ήθελα να εντοπίσω πως αυτή η επιμονή των Γάλλων Ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων (2) στην καθαρή πινελιά δημιουργεί εκτός από ένα σπάσιμο των ορίων στον πίνακα, μια επιπλέον αρμονία χρωμάτων και ρυθμού, δημιουργεί τον ρυθμό των συνεχών εναλλαγών του χρώματος, δημιουργεί μια ροή ενέργειας σαν κβάντα της πινελιάς, η οποία όμως δεν είναι ευθύγραμμη αλλά έχει τον δικό της στροβιλισμό και την δική της δυναμική.

«Ο χορός στην εξοχή» 1873 και «Χορός στο BOUGIVAL» 1883, RENOIR

Τον αντίστοιχο στροβιλισμό έχουν ολοφάνερα, εκτός από τους καπνούς των εργοστασίων και των μηχανών των τραίνων, και οι άνθρωποι όπως οι δύο χορευτές  στους πίνακες  του  Renoir  «Ο χορός στην  εξοχή»  και «Ο χορός  στην πόλη» 1873. Δείχνουν ένα ζευγάρι σε ένα υπαίθριο λαικό πανηγύρι που στροβιλίζεται ενώ χορεύει και αντίστοιχα στον εσωτερικό χώρο ενός ρεστωράν. Υπάρχει αργότερα και ένας τρίτος πίνακας του ίδιου ζευγαριού, μια άλλη εκδοχή του «Ο χορός στην εξοχή», « Ο χορός στο BOUGIVAL», 1883 όπου φαίνεται το ίδιο ζευγάρι από εμπρός, με ανοιχτή την σπειροειδή κίνησή του ζεύγους. Η επιφάνεια του πίνακα των Ιμπρεσσιονιστών δεν έχει την εντελώς επίπεδη επιφάνεια των Ιαπωνικών ζωγραφικών επιφανειών που εισέβαλλαν στην Γαλλία στο τέλος του 19ου αιώνα, διαρρηγνύοντας τα σύνορα της χώρας τους. Είναι δυναμική, κρύβοντας μέσα της φωτεινές αναλαμπές κίνησης σε σπείρα, όπως εξελίχτηκαν αργότερα στις φωτεινές σπείρες του Βαν Γκογκ των σύννεφων ή της έναστρης νύχτας. Είναι η σπείρα που ωθεί στην αιώρηση και στην  επέκταση (3) . Δεν ακολουθεί τα βαριά ορθογώνια σπίτια της εξοχής, αλλά εκτείνεται στα λιβάδια, στα σπαρτά, στα δέντρα και στον άνεμο. Στα φώτα της πόλης,  στα  σοκκάκια.  Είναι  η  σπείρα  του  νέου  ανέμου  που  οδηγεί  σε νέους δρόμους και νέες διαστάσεις τον νου που αρχίζει να εξελίσσεται μέσα από τις νέες κατακτήσεις προς την Αφαίρεση (4).

«Torso,Sunlight Effect», Renoir 1875

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΕΠΕ  Αρχιτέκτων Μηχανικός

(δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό Αρχιτεκτονικό περιοδικό www.greekarchitects.gr τον Μάρτιο 2016)

Παρατηρήσεις-Βιβλιογραφία

1. Ο Paul Durrant–Ruel δεν ήταν μόνο ο αγοραστής των έργων τους που τους στήριξε οικονομικά ώστε να συνεχίσουν να ζωγραφίσουν, αλλά εκείνος που πίστεψε σ’ αυτούς και τους καθιέρωσε στο καλλιτεχνικό κατεστημένο, έχοντας την αποκλειστική εκπροσώπηση και διακίνηση  των έργων τους. Η αντίδραση του κοινού στην αρχή ήταν πολύ άσχημη.
   «Ένα ευθυμογραφικό περιοδικό της εποχής έγραφε το 1876: Μόλις άνοιξε μια Έκθεση στην γκαλλερύ Durrant–Ruel που υποτίθεται πως περιέχει έργα τέχνης. Μπαίνω μέσα και τα έκπληκτα μάτια μου αντικρύζουν κάτι φρικιαστικό. Πέντε ή έξι τρελλοί, ανάμεσά τους και μία γυναίκα, εκθέτουν από κοινού τα έργα τους. Είδα ανθρώπους να σκάνε στα γέλια μπροστά σ’ αυτές τις εικόνες, η δική μου καρδιά όμως μάτωσε. Αυτοί οι λεγόμενοι καλλιτέχνες     θεωρούν     πως     είναι     επαναστάτες     και     ονομάζονται «Ιμπρεσσιονιστές».βλ: ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ,  Η διαρκής επανάσταση  O 19oς αιώνας, E.H,GOMBRICH.
2. Από τους Έλληνες ζωγράφους ο Περικλής Πανταζής στάθηκε από τους πρώτους Έλληνες Ιμπρεσσιονιστές. Δούλεψε στο Βέλγιο, αφού μαθήτευσε πρώτα στη Αθήνα, στο «Σχολείο των Τεχνών» κοντά στον Νικηφόρο Λύτρα, συνέχισε το 1872 στο Παρίσι.Αν και πέθανε νωρίς, το 1884, θεωρείται από τους πρωτοπόρους του Ιμπρεσσιονισμού. Ο Θεόδωρος Ράλλης επίσης σ’ ορισμένους πίνακες προς το τέλος της ζωής του έδοσε τα χρώματα και τις πινελιές των ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων. Βλ. Ανδρέα Ιωάννου «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ-19Ος ΑΙΩΝΑΣ», Εκδόσεις Μέλισσα
3. Ο Βαν Γκογκ αυτοκτόνησε το 1890. Όμως τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του μας άφησε τους εκπληκτικούς πίνακες, όπου φαίνεται αυτή η έντονη αιώρηση και η επέκταση με στροβιλισμό όπως στο «Σταροχώραφο με κυπαρίσσια» (1889), στην «Έναστρη νύχτα πάνω από τον Ροδανό» (1889), στην «’Εναστρη νύχτα» (1889), στην «Εκκλησία του Ωβερ» (1890).

4. Τον Φεβρουάριος 2016 είδα την επόμενη Έκθεση των Γάλλων Ιμπρεσσιονιστών με θέμα «Painting the modern Garden –Monet to Matisse» στην «Royal Academy of Arts» του Λονδίνου.

Τα πρόσωπα των γυναικών έχουν «σχεδόν εξαφανιστεί» και έχουν μικρότερη σημασία στους πίνακες του Monet που απεικονίζουν κυρίως κήπους, νούφαρα, αλλέες. Η σύζυγός του είναι τοποθετημένη στην γωνία του πίνακα, όπως μια γλάστρα, βλ “Lady in the garden” (1867). O Renoir ζωγραφίζει τον Monet ενώ ζωγραφίζει, κι αυτό είναι μια αντρική ανταπόδοση. Ο Pisarro ήταν ο ίδιος κηπουρός. Στον πίνακά του υπάρχει μια κινητικότητα στους ανθρώπους κι ας είναι ο πίνακας επίπεδος. Η Έκθεση δεν έχει την ποικιλλία και τον πλούτο της συλλογής Paul Durrant- Ruel, καταντά βαρετή. Όμως είναι ενδιαφέρον να δει κανείς την επιρροή του Monet από τις γιαπωνέζικες ζωγραφιές που είχε στην ιδιοκτησία του και που αναρτώνται στην έκθεση. Δημιουργούν ένα βάθος μέσα από εντελώς επίπεδες επιφάνειες και με απλές πινελιές διαμορφώνουν κλειστές επιφάνειες ή λεπτά περιγράμματα με θέματα από την φύση.