Blog Post

«πολις γαρ ευ πρασσουσα δαιµονας τιει»
ΑΙΣΧΥΛΟΣ «ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΙΣ»
Αν την προηγούμενη δεκαετία της ζωής μου με ρωτούσαν, τι θα συμβούλευα έναν νεαρό Έλληνα αρχιτέκτονα να κάνει πριν ξεκινήσει τη σταδιοδρομία του, θα απαντούσα, ένα ταξείδι στη Κνωσσό.

Αυτό κατά την γνώμη μου θα του ήταν αρκετό για να μάθει πώς έχτιζαν στην Μινωική Κρήτη, γύρω στα 1700 π.Χ., ακόμα στις επαύλεις της Αγίας Τριάδος ή στη Ζάκρο. Θα του ήταν αρκετό να παρατηρήσει τον τρόπο που δομούσαν και  έκτιζαν. Διοχέτευαν το φως από το δώμα των τριόροφων ή τετραόροφων  παλατιών μέχρι κάτω, τους ιδιωτικούς χώρους του ισογείου, μέσω μικρών ημι-υπαίθριων χώρων  γύρω από ένα εσωτερικό αίθριο.

Αυτή η αίσθηση του φωτός , που  σταδιακά ανοίγει όσο αναβαίνουμε ψηλότερα για να καταλήξει στα καταπληκτικά  δώματα της Κρήτης και στα γείσα τους, που  επικοινωνούν απ’ ευθείας με τα αίθρια και με τους  ημι-υπαίθριους χώρους, πριν μπεις στους χώρους υποδοχής, είναι μία από τις βασικές ποιότητες στην εμπειρία της Ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Η ιστορία της εσωτερικής αυλής ή του Αιθρίου ως δοχείων  ζωής, κοινή στην αρχιτεκτονική της Μεσογείου, έχει επαναληφθεί στις  κατοικίες της Κλασσικής Αθήνας,  της Ελληνιστικής Ολύνθου  και της Πριήνης. Η  ελευθερία του ατόμου στον  ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο και η αντίστοιχη συμμετοχή των Ελλήνων στα κοινά, αφορούσε κυρίως δημοκρατικές,  αναπτυσσόμενες κοινωνίες που διαχώριζαν την ιδιωτική ζωή και το δημόσιο βίο τους. Οι Στοές περιμετρικά από το μέγεθος της Αγοράς, όπως και οι  Παλαίστρες στα Ιερά, επέτρεψαν μια πιο αρμονική συνύπαρξη της δημόσιας με την ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων.

Είναι σημαντικό  επίσης ότι το ελληνικό φως δημιουργεί  μια ανάταση, που αν θέλουμε να την σεβαστούμε στα κτίσματά μας στην σύγχρονη αρχιτεκτονική,  πρέπει να σεβαστούμε τις σχέσεις μεταξύ υπαιθρίων χώρων και περιβλήματος, στο κέλυφος  που δημιουργούμε.

Η ποιότητα ζωής που αναδεικνύεται μέσα από αυτή τη σχέση φωτός και σκιάς καθορίζει τη προσωπική συμπεριφορά του ατόμου και είναι αυτή, που το οδηγεί  να  αναπτύξει το δημόσιο βίο του.

Μετά τους  δύο Παγκοσμίους  Πολέμους, στην  αναπτυσσόμενη Ελλάδα των δεκαετιών 1920-1930 και  1950-66,  δόθηκαν οι δυνατότητες  σε σημαντικούς Έλληνες αρχιτέκτονες ,  να κατασκευάσουν δημόσια κτίρια  βασισμένα σ΄ έναν  σύγχρονο, ελληνικό τρόπο ζωής, μέσω των προγραμμάτων ανάπτυξης. Στη χώρα μας  να συγκροτήσει δημόσιο χώρο και να συγκροτηθεί σαν κράτος.

Για παράδειγμα  κατασκευάστηκαν, μετά τους σεισμούς  του 1953, τα Συγκροτήματα Κατοικιών και Σχολικών Κτιρίων  για την Ανοικοδόμηση της Σαντορίνης (1956-59) με σαφή οργάνωση οικιστικών συνόλων γύρω από αυλές και στεγασμένους χώρους για την εκμετάλλευση του φυσικού αερισμού (από τους αρχιτέκτονες: Κ.Δεκαβάλλα, Σ. Κονταράτο, Β. Γρηγοριάδη,   Β.Μπογάκο, Ν. Σαπουντζή)  και το 1958 το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου (σε παλαιότερα σχέδια του αρχιτέκτονα Π. Καραντινού)  με μια εξαιρετική ημι-υπαίθρια είσοδο και με καταπληκτικό εσωτερικό χώρο, με ροή  φυσικού φωτός και αέρα για τα  εκθέματα. Μέχρι το 1967  κατασκευάστηκαν στην ίδια λογική μια σειρά από  Μοτελ  και Ξενία από τον  Ε.Ο.Τ. (από ομάδα αρχιτεκτόνων υπό τη διεύθυνση του Αρη Κωνσταντινίδη, 1963-66 ) και το 1966 το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.

Επίσης υλοποιήθηκε  ως πρότυπο το 1979 το Γυμνάσιο του Αγίου Δημητρίου Μπραχαμίου Αττικής, με ανεξαρτησία  του κυκλικού χώρου της εσωτερικής αυλής και περιμετρική ασύμμετρη προστασία του κελύφους από τον ήλιο, αναλόγως της κλίσης των ακτίνων του ήλιου και του προσανατολισμού του (αρχιτέκτων Τάκης Ζενέτος ).

Το 1990 ο Κυριάκος Κρόκος εκπροσώπησε την Ελλάδα στην ΙΙΙ  Biennale Αρχιτεκτονικής Δημοσίων Κτιρίων, στο Κέντρο Pompidou, με τη μελέτη του για το Βυζαντινό  Μουσείο Θεσσαλονίκης. Είχε επιλύσει  με εσωτερικά αίθρια τις προσβάσεις του  στον εσωτερικό χώρο.(φωτ.1)

Σε αντίθεση με τα μεμονωμένα παραδείγματα που αναφέρθηκαν παρέμβασης  από τους αρχιτέκτονες στην δημόσια ζωή, η πορεία  του τέλους του 20^ου Αιώνα  στην Ελλάδα   χαρακτηρίζεται από έναν  παράλληλο κατακερματισμό, ο οποίος είναι εμφανής  και στην ζωή. Τους δημόσιους χώρους κερδίζουν οι κλειστοί στεγασμένοι χώροι, τα αίθρια γίνονται ή δυσανάλογα μικρά ή στεγασμένα με υαλοστάσια, και τα πατάρια στο εσωτερικό του κτιρίου γίνονται τώρα πιο οικεία, ακριβώς γιατί ο τρόπος ζωής  έχει μεταφερθεί στον εσωτερικό χώρο. Η κίνηση με το ιδιωτικό αυτοκίνητο παίρνει νέο ρόλο. Ο νεοέλληνας δεν σκύβει να μορφωθεί. Τα ιερά του χάνονται από αυτόν τον ίδιο. Η κάθαρση δεν έρχεται  και η ποιότητα  του πολιτισμού του καταστρέφεται. Αυτό είναι γνωστό.

Όμως ο αρχαίος Έλληνας πολίτης αγωνιζόταν στον πόλεμο εξ ίσου καλά με όλο του το σώμα, όσο καλά έκανε γλυπτική στο μάρμαρο  με τα χέρια του, ή χόρευε  την ποίηση στο θέατρο, σε  καιρό ειρήνης. Με τη λατρεία των ιερών του απέδιδε την ευχαρίστηση προς τους θεούς  για την προσωπική  ελευθερία του.

Αναρωτιέμαι λοιπόν ποια είναι η θέση μας  σήμερα, όταν χτίζουμε σ΄ έναν χώρο δημόσιο διαρκώς στρεβλωμένο και με αλλοίωση δημόσιου συμφέροντος. Πώς θα παραχθεί ο δημόσιος χώρος, όταν τα μόνα κριτήρια είναι η ιδιοτέλεια του ιδιωτικού συμφέροντος; Καταστρέψαμε το Αττικό Τοπίο για να πούμε πως δεν έχουμε κανένα επαρκή δημόσιο χώρο; Όταν ρώτησαν οι Έλληνες αρχιτέκτονες  «τι μας συμβουλεύετε να κάνουμε στην Αθήνα;» τον αρχιτέκτονα GEHL, εκπρόσωπο στο 10ο Αρχιτεκτονικό Συνέδριο το 1999 της Δανίας, που ανέλυσε το μεγαλύτερο δίκτυο πεζοδρόμων Ευρωπαικής πρωτεύουσας  στη Κοπεγχάγη, μιλώντας «για την κίνηση των πεζών, ως απαραίτητο στοιχείο ανάπτυξης  της ζωής στη πόλη» , απάντησε «μα … να ανεβάσετε το πολιτιστικό σας επίπεδο! Στη Δανία ο αρχιτέκτονας είναι κοντά στον πολίτη !»

Είσοδος στην μικρή Πλατεία «Ελιάς Πεισίστρατου» , Άγιοι Ανάργυροι Αθηνών. (Κατασκευή 199,4 αρχιτέκτονες Studio 3+1 architects).

Όμως πώς σχεδιάζουμε σήμερα για τους ελεύθερους χώρους; Ποιους παράγοντες λαμβάνουμε υπ΄ όψιν μας για τον σχεδιασμό τους;

Στο σχεδιασμό μιας μικρής πλατείας στην «Ελιά του Πεισίστρατου», αναπτυγμένης στον ελεύθερο χώρο μεταξύ των γραμμών τραίνου Αθηνών –Θεσ/κης και Αθηνών-Πελοπονήσου, στους Αγίους Αναργύρους, ένας από τους πολιτιστικούς παράγοντες που ελήφθησαν υπ όψιν, για την αποκατάσταση ενός μικρού ιερού Τοπίου ως περιβάλλοντος χώρου μιας ελιάς 2500 ετών από τον αρχαίο ελαιώνα για την διαμόρφωσή του ως χώρου για υπαίθριες εκδηλώσεις ήταν η καλή σχέση των κατοίκων- των άλλοτε μικρασιατών προσφύγων-  με τον πολιτισμό και τις τέχνες.( μελέτη STUDIO 3+1 architects): τα έντονα Πολυγνώτεια χρώματα στα δάπεδα των πεζοδρόμων, η  ύπαρξη κάποιας ανάγλυφης γλυπτικής παράστασης στον ξυλότυπο των σημάνσεων και η θέση ενός μικρού θεάτρου ως συνέχεια της ανάγλυφης διαμόρφωσης του φυσικού εδάφους με τοιχεία από εμφανές μπετόν. Απόκτησε  λοιπόν μια λεπτή ισορροπία δημόσιων και ιδιωτικών πραγμάτων η σχέση ενός παλιού ξέφωτου, ως δοχείου ζωής μιας μικρής πλατείας, στην αφανή πλευρά  της κεντρικής πλατείας των Αγίων Αναργύρων.

Ο κατακερματισμός  από την κεντρική εξουσία του δημόσιου χώρου γίνεται τη στιγμή που τα κτίρια δεν εξυπηρετούν τα συμφέροντά της και έτσι εμφανίζονται μέσα στην πόλη ως « Κτίρια σε Τομή ». Το Κτίριο FIX  τεμαχίστηκε το 1999 για να περάσει το metro, με την κατασκευή του νέου Σταθμού «FIX».

Ή  το  κτίριο του Πανεπιστημίου επί των οδών Σίνα και Ακαδημίας. Το κτίριο αυτό παρουσιάζει σήμερα τυφλή όψη επί της οδού Ακαδημίας, όπως διαμορφώθηκε μετά την τομή, καταστρέφοντας έτσι την είσοδο ενός εσωτερικού Αιθρίου  που αναπτυσσόταν μεταξύ των δύο κτιρίων, γνωστό τότε ως ΑΙΘΡΙΟ ΝΟΜΙΚΗΣ! Ήταν ο βασικός χώρος συναυλιών και συγκεντρώσεων της Νομικής.

Και τα δύο παραδείγματα «κτιρίων σε τομή» ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΣΑΝ  ΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ! Το κτίριο του FIX, μέσα από την τριγωνική απόληξη της  ορθογωνικής του κάτοψης, λόγω της ανάπτυξής του στη συμβολή των οδών Καλλιρόης και Συγγρού, σηματοδοτούσε  με τη θέση του, την ύπαρξη ενός παλιού ρέματος της Καλλιρόης στο σημείο αυτό του πολεοδομικού ιστού.

Κτίριο επί των οδών Ακαδημίας και Σίνα μετά την τομή, για την καταστροφή του «Αίθριου της Νομικής» (Αθήνα 1987).

Το Αίθριο της Νομικής, κλειστό από την κίνηση των οδών Σίνα και Ακαδημίας, αλλά με ανοιχτή τη Νότια πλευρά του  προς τον κήπο που αναπτυσσόταν γύρω από το  Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, σε συνέχεια με τον πεζόδρομο που υπήρχε, ήταν ο πυρήνας της φοιτητικής ζωής που τροφοδότησε με  συναυλίες  και υπαίθριες συγκεντρώσεις  τη Νομική για πολλές δεκαετίες. Τώρα έπαψε να λειτουργεί σαν Αίθριο φοιτητικών εκδηλώσεων στο Κέντρο της Πόλης!

Σήμερα οι δημόσιοι χώροι γίνονται ερημιές. Η διαστρέβλωση και η πτώση των αξιών παράγουν ανεπαρκείς δημόσιους  χώρους. Οι δημόσιοι χώροι , που παράγονται από μοντέλα που αναπαράγουν την πορνεία, την ιδιοτέλεια και το κέρδος, το μόνο που θα παράγουν θα είναι η μοναξιά, η αδιαφορία και η φρίκη. Η έλλειψη διαχείρισης προγράμματος και μοντέλων στο ελληνικό δημόσιο, η μη εφαρμογή των μελετών των Γ.Π.Σ  ή των Ε.Π.Α., είναι η απόδειξη και η συνέπεια των καιρών.

***

Υπάρχει κάποιο μοίρασμα ευθυνών, κάποια σχέση εξουσίας που διευκολύνεται να χρησιμοποιεί το έργο πνευματικών ανθρώπων, κυρίως αρχιτεκτόνων, στο καιρό μας, ώστε να καλύπτει το υπέρογκο κενό της. Οι γενιές που έχτισαν τις προηγούμενες δεκαετίες, την τελευταία δεκαετία του20ου αιώνα  αρνούνται να υποκύψουν και τυχαία αυτοκτονούν. Είναι «ο φόβος μπροστά στην ελευθερία» που μας γυρίζει πίσω, εμποδίζοντάς μας να υπερασπιστούμε τη πρόοδο, ως μόνοι χρήστες της δικαιοσύνης; Ή , η ασφάλεια που παρέχει μια ανεπαρκής τεχνολογία έχει εξαγοράσει συνειδήσεις; Όταν όμως η ίδια αυτή η τεχνολογία γίνεται υπερ-επαρκής και υπερβαίνει το μέτρο, όπως στις αναπτυγμένες  χώρες Αγγλία, Γαλλία,  Η.Π.Α. κλπ., η παντελής έλλειψη ιδιωτικής ζωής εξ αιτίας της καθίσταται αντισυνταγματική.

Ο δημόσιος χώρος δεν δύναται να υπάρχει, κατά τον αρχιτέκτονα KOOLHAAS, αν δεν δύναται να υπάρχει ο ιδιωτικός χώρος. Ο κόσμος που έχει δομηθεί στο  «marketing, shopping, information», θέλει να συνεχίσει να ζει έτσι και  στη δημόσια ζωή του. Αυτή  τη λογική που χαρακτηρίζει – δυστυχώς  σήμερα-τα δημόσια κτίρια  στις αρχές του 21^ου αιώνα,  έχει και η λύση του B.TSUMI  για το Νέο Μουσείο Ακρόπολης, λύση που βραβεύτηκε πρόσφατα με το Α΄ Βραβείο στο Β΄ Διεθνή Διαγωνισμό.

Είναι  λυπηρό που οι επόμενες γενιές θα’ χουν για πάντα χρεωθεί ένα κενό που προέρχεται από την έλλειψη ισχυρής πνευματικότητας δημόσιου βίου και δημόσιων κτιρίων.

ΠΕΠΕ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ του Συλλόγου αρχιτεκτόνων ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, αρ. τεύχους 34, Ιουλ-Αυγ 2002)

Το κτίριο οδού Ακαδημίας και σίνα μετά την τομή